ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΣ

Τη νύχτα της 25ης προς 26η Νοεμβρίου του 1942 τμήμα από εκατόν πενήντα αντάρτες του Ε.Λ.Α.Σ. με επικεφαλής τον Άρη Βελουχιώτη, εξήντα αντάρτες του Ε.Δ.Ε.Σ. με επικεφαλής τον Ναπολέοντα Ζέρβα και δώδεκα ειδικά εκπαιδευμένοι άνδρες της S.O.E., του τμήματος εκείνου των Βρετανικών μυστικών υπηρεσιών για αποστολές ανορθόδοξου πολέμου στα κατεχόμενα υπό τον Άξονα εδάφη, ανατίναξαν τη γέφυρα του Γοργοποτάμου.

Η Βρετανική αποστολή προσγειώθηκε στην κατεχόμενη Ελλάδα κοντά στο χωριό Καρούτες της Δωρίδας στις 30 Σεπτεμβρίου του 1942. Η αποστολή HARLING προέβλεπε την πραγματοποίηση σοβαρής δολιοφθοράς στο σιδηροδρομικό άξονα Θεσσαλονίκης – Αθήνας με απώτερο στρατιωτικό στόχο την αποκοπή της ασφαλέστερης και συντομότερης αρτηρίας ανεφοδιασμού των Γερμανικών δυνάμεων του στρατάρχη Rommel στη Βόρεια Αφρική. Τους άμεσους στόχους αποτελούσαν τρεις ευαίσθητες σιδηροδρομικές γέφυρες στην περιοχή της Στερεάς Ελλάδας: της Παπαδιάς, του Ασωπού και του Γοργοποτάμου. Τελικά, η γέφυρα που επιλέχθηκε να ανατιναχθεί ήταν αυτή του Γοργοποτάμου, κοντά στη Λαμία. Η γέφυρα φυλάσσονταν από σημαντική Ιταλική φρουρά, η εξουδετέρωση της οποίας απαιτούσε τη συνδρομή όσο το δυνατόν περισσότερων ανταρτών. Ως εκ τούτου, οι Βρετανοί απευθύνθηκαν για συνεργασία αρχικά στον ΕΔΕΣ και μόλις διαπίστωσαν ότι η επιχείρηση δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο με τις δυνάμεις του Ζέρβα, πλησίασαν τον ΕΛΑΣ, ο οποίος από το Φθινόπωρο του 1942 είχε αρχίσει να καθιερώνεται ως σημαντικός στρατιωτικός παράγοντας στην περιοχή της Ρούμελης.

Στις 14 Νοεμβρίου του 1942 οι εκπρόσωποι των τριών παραγόντων συναντήθηκαν για πρώτη φορά στη Βίνιανη της Ευρυτανίας. Για τις αντάρτικες οργανώσεις η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου αποτελούσε σοβαρή πρόκληση. Παρά τους κινδύνους, ιδιαίτερα όσον αφορά στην επιβολή αντιποίνων στον πληθυσμό της περιοχής, οι δισταγμοί ξεπεράστηκαν γρήγορα. Ο ΕΛΑΣ διέθεσε εκατόν πενήντα από τους πιο εμπειροπόλεμους αντάρτες του, βετεράνοι της Αλβανίας οι περισσότεροι, και ο ΕΔΕΣ συνεισέφερε εξήντα άνδρες.

Οι απόψεις για την πατρότητα του σχεδίου διίστανται, το πιο πιθανό είναι, ωστόσο, ότι στην τελική του μορφή διατυπώθηκε από τον αρχηγό του ΕΛΑΣ με τη Διαταγή Επιχείρησης που ο ίδιος υπαγόρευσε στον Κωστούλα Αγραφιώτη (Κώστα Καβρέτζο) λίγες ώρες πριν εκδηλωθεί η επίθεση.

Δύο ομάδες του ΕΛΑΣ, με δέκα πέντε άνδρες η κάθε μία και έναν Βρετανό σαμποτέρ, ανέλαβαν να υπονομεύσουν τη σιδηροδρομική γραμμή εκατέρωθεν της γέφυρας για να αποκλείσουν την αποστολή ενισχύσεων με τρένο. Αρχηγός της μίας ομάδας ορίστηκε ο Διαμαντής (Γιάννης Αλεξάνδρου) και της άλλης ο Ηρακλής (Κώστας Σκαρμούτσος). Επιπλέον, μια ομάδα δέκα πέντε ΕΛΑΣιτών με αρχηγό τον Λευτέρη Χρυσιώτη (Σπύρο Τσαλιγιάννη) πήρε διαταγή να καταστρέψει με βενζίνη την ξύλινη οδική γέφυρα του ποταμού, σε περίπτωση που θα στέλνονταν εχθρικές ενισχύσεις από τη Λαμία ενώ μία άλλη ομάδα από οκτώ άνδρες του ΕΔΕΣ με επικεφαλής τον υπασπιστή του Ζέρβα, Μανόλη Μυριδάκη, διατάχθηκε να εξουδετερώσει το πολυβολείο που πιθανόν να υπήρχε. Στην περίπτωση που δεν υπήρχε πολυβολείο, αποστολή της ήταν να ενισχύσει την ομάδα του Κωστούλα.

Τέλος, μία ομάδα από δέκα άνδρες του ΕΔΕΣ έλαβε εντολή να πλευροκοπήσει τους Ιταλούς νοτιότερα της άμυνας του νότιου βάθρου. Η γενική αρχηγία ανατέθηκε στο στρατηγό Ζέρβα. Ώρα μηδέν ορίστηκε η 11η βραδινή.

Το απόγευμα της 25ης Νοεμβρίου οι αντάρτες και το Βρετανικό κλιμάκιο προωθούνται στις τελικές τους θέσεις σε μικρή απόσταση από τη γέφυρα. Ο Myers, ο Woodhouse, ο Ζέρβας και ο Βελουχιώτης με τα επιτελεία τους εποπτεύουν την εκτέλεση της επιχείρησης από το σταθμό διοίκησης. Πρώτο ξεκινά τμήμα εξήντα ανταρτών του ΕΛΑΣ με αρχηγό τον Κωστούλα. Στόχος του είναι η κατάληψη του νοτίου βάθρου της γέφυρας, το οποίο φυλάσσεται από Ιταλική φρουρά. Λίγο μετά ακούγονται τα πρώτα πυρά των ανταρτών και τα απαντητικά των Ιταλών. Ένα τέταρτο αργότερα δίνεται το σήμα ότι η θέση αυτή βρίσκεται στα χέρια των ανταρτών.

Στο βόρειο βάθρο της γέφυρας, στο οποίο υπήρχε φυλάκιο από τριάντα Ιταλούς, ενσκήπτουν περισσότερες δυσκολίες καθώς οι επιτιθέμενοι είκοσι αντάρτες του ΕΔΕΣ με επικεφαλής τους ανθυπολοχαγούς Παπαχρήστου και Πετροπουλάκη συναντούν σθεναρή άμυνα Η επέμβαση της εφεδρείας, ομάδας τριάντα ανδρών του ΕΛΑΣ με αρχηγό το Νικηφόρο (Δημήτριο Δημητρίου) είναι σωτήρια.

Η προσπάθεια αποστολής Ιταλικών ενισχύσεων από τη Λαμία αποκρούεται. Σε σύντομο διάστημα όλη η γέφυρα ελέγχεται από τους αντάρτες. Οι απώλειες της Ιταλικής φρουράς είναι σημαντικές: επτά νεκροί, πέντε τραυματίες και δύο αγνοούμενοι.

Στο μεταξύ, ειδικευμένοι Βρετανοί σαμποτέρς με τη βοήθεια λίγων εκπαιδευμένων ανδρών του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ πραγματοποιούν την υπονόμευση της γέφυρας τοποθετώντας εκρηκτικά στη βάση της. Μια τεράστια λάμψη φωτίζει όλη την περιοχή καθώς τμήμα της γέφυρας, μήκους 211 μέτρων και ύψους 30 ανατινάσσεται. Η δολιοφθορά ολοκληρώνεται με την ανατίναξη ενός δεύτερου τμήματος. Η μοναδική σιδηροδρομική γραμμή της χώρας αποκόβεται. Ο θόρυβος των εκρήξεων ακούγεται καθαρά στη Λαμία της οποίας οι κάτοικοι σαστισμένοι αναρωτιούνται για τα τεκταινόμενα. Ο επίλογος της επιχείρησης HARLING γράφεται δυο μέρες αργότερα, όταν οι Ιταλοί προχωρούν για αντίποινα στην εκτέλεση δέκα τεσσάρων πατριωτών από τις φυλακές της Λαμίας. Οι επτά εκτελούνται μπροστά στη γκρεμισμένη γέφυρα ενώ οι υπόλοιποι στα Καστέλια της Παρνασσίδας, από όπου κατάγονται, μαζί με άλλους δέκα κατοίκους.

Η Βρετανική προπαγάνδα, μέσω του Β.Β.C. έδωσε μεγάλη δημοσιότητα στο γεγονός της ανατίναξης. Στη ραδιοφωνική μετάδοση που ακολούθησε τονίστηκε η συμμετοχή του ΕΔΕΣ και του Ζέρβα, ενώ η αντίστοιχη του ΕΛΑΣ αποσιωπήθηκε. Οι κατακτητές, πιθανά παρασυρμένοι από τη Βρετανική εκδοχή, επικήρυξαν μόνο τον Ζέρβα. Σε αυτή τη μονομερή παρουσίαση του γεγονότος μπορεί κάποιος να ανιχνεύσει τα σπέρματα της κατοπινής αντιπαλότητας των δύο οργανώσεων αλλά και της Βρετανικής προκατάληψης κατά οποιασδήποτε πολιτικής οργάνωσης την οποία οι Βρετανοί δεν μπορούσαν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους.

Παρά την «άδικη μοιρασιά της δόξας», η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις δολιοφθοράς του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Λόγω της καθυστέρησης στην εκτέλεσή της όμως, είχε μικρή επίδραση στο μέτωπο της Αφρικής, καθώς ήδη από τις αρχές Νοεμβρίου του 1942, τα Γερμανοϊταλικά στρατεύματα είχαν απωθηθεί στην Τυνησία μετά τη νίκη των συμμαχικών δυνάμεων στο El Alamein υπό τον Βρετανό Στρατάρχη Montgomery.

Σε τοπικό ωστόσο επίπεδο τα οφέλη ήταν πολλαπλά. Η διακοπή της μοναδικής σιδηροδρομικής σύνδεσης Βορρά - Νότου της χώρας για έξι εβδομάδες μείωσε σημαντικά τη διακίνηση πολεμοφοδίων και πρώτων υλών προς και από την Ελλάδα.

Ο ψυχολογικός αντίκτυπος ήταν εξίσου σημαντικός. Η επιχείρηση είχε αφυπνιστική δράση στον κατεχόμενο λαό και ενίσχυσε το ηθικό των ανταρτών και του πληθυσμού, ο οποίος άρχισε να πυκνώνει τις γραμμές της Αντίστασης. Επιπρόσθετα, κατέδειξε τις δυνατότητες της ένοπλης δράσης κατά των κατακτητών και καταξίωσε τον αγώνα της Αντίστασης.

Η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου ήταν η πρώτη και η μόνη επιχείρηση η οποία πραγματοποιήθηκε με τη σύμπραξη των δύο μεγαλύτερων αντιστασιακών οργανώσεων, του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, με τη συνεργασία των Βρετανών. Απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχία της ήταν η παρουσία και των τριών αυτών παραγόντων. Η ενότητα που επικράτησε σε αυτή, έστω και για πρακτικούς λόγους, την κατέστησε σύμβολο της εθνικής ομοψυχίας και της ενότητας του αντιστασιακού αγώνα κατά των κατακτητών, παρά τις έντονες ιδεολογικές αντιπαραθέσεις και τα διχαστικά βιώματα της μεταπολεμικής εποχής. Στη συλλογική μνήμη χαρακτηρίστηκε ως κορυφαία εκδήλωση της αντιστασιακής δράσης και ως συνέχεια του αγώνα του 1821 για την εθνική ανεξαρτησία.

Το 1982 η Ελληνική κυβέρνηση, αναγνωρίζοντας την επετειακή της λειτουργία, καθιέρωσε ως ημέρα επίσημου εορτασμού της Εθνικής Αντίστασης την 25η Νοεμβρίου, ημερομηνία της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου το 1942.

*Της Βασιλικής Λάζου, διδάκουσας Τμήματος Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ